Beşinci sebep: İctihad yapmada ve Kur’an ve sünnetten hüküm çıkarmada yani Cenab-ı Hakk’ın emir ve yasaklarını kelamından anlamak hususunda Sahabelere yetişilemez. Bu bahsi daha önce izah ettiğimizden bu makamda sadece kısa bir işaret ile iktifa ediyoruz:
O zamandaki o büyük inkılap Allah’ın razı olduğu şeyleri ve İlahî hükümleri anlamak üzerine dönüyordu. Bundan başka hiçbir şey akılları ve kalpleri meşgul etmiyordu. Bütün zihinler Kur’an ve sünnetin hükümlerini anlamaya müteveccih idi. Bütün kalpler, “Rabb’imizin bizden istediği nedir?” diye merak ederdi. Zamanın durumu bu hâli ders verecek ve hissettirecek bir tarzda cereyan ediyordu. Bütün konuşmalar ve sohbetler bu manalar üzerine vuku buluyordu. Her şey, her hâl, bütün muhavereler, konuşmalar, sohbetler ve hikâyeler bu manaları ders verecek bir tarzda cereyan ettiğinden her şey onlara bir muallim oluyor ve bu sayede ictihad kabiliyetleri kendiliğinden kemale ulaşıp fikirleri nurlanıyordu. Âdeta ictihad ve hüküm çıkarmadaki yetenekleri kibrit gibi olup bir çakmakla yanıyordu.
Bu asırda ise bir Sahabenin bir günde veya bir ayda kazandığı ictihad mertebesini o sahabenin zekâ derecesinde ve kabiliyetinde olan başka bir adam on senede, belki yüz senede kazanamaz. Çünkü şimdi ebedî saadete bedel dünya saadeti medar-ı nazardır. Beşerin dikkati başka maksatlara müteveccihtir. Tevekkülsüzlük içindeki geçim derdi ruhu sersem ediyor. Felsefi akımlar ve maddecilik akla körlük veriyor. Ve bunlar neticesinde beşerin toplum hayatı o şahsın zihnine ve kabiliyetine ictihad hususunda bir kuvvet vermediği gibi dağınıklık veriyor ve şaşırtıyor. Ona muallim değil, zihnini körelten bir unsur oluyor. Bu sebeple de Sahabenin on senede kazandığını öteki yüz senede kazanamıyor.
