Tasnif: Sınıflara ayırmak ve sınıflamak demektir.
Bir önceki dersimizde tedvin konusunu işlerken şöyle demiştik:
Tedvin: Hadislerin hepsine şamil olan ve devlet eliyle yürütülen yazma faaliyetidir.
Tedvinde yapılan iş sadece hadisleri deftere geçirmek ve yazıyla tespit etme işidir. Tedvinde hadisler konularına bakılmaksızın karışık bir şekilde kaydedilmiştir. Karışık şekilde kaydedilen hadisler içinde aranan bir hadisi bulmak zordu. Bu zorluğun ortadan kalkması için, hadis âlimleri hadisleri farklı şekillerde tasnif ettiler. Bazen hadisleri bir konu başlığı altında topladılar. Bazen de ravileri esas yapıp, bir ravinin naklettiği bütün hadisleri ravinin ismi altına yazdılar. İşte hadislerin farklı şekillerde tasnif edildiği bu safhaya “tasnif safhası” denir.
Tasnif faaliyetleri hicri II. asrın birinci çeyreğinde başlar ve IV. asrın ortalarına kadar devam eder.
Şimdi, merak edenler için hadis kitaplarının tasnif çeşitlerinden bahsedeceğiz:
Tasnifin birincisi “ale’l-ebvâb tasnif”tir. Ale’l-ebvâb tasnif: Hadislerin fıkhi bablara yani ifade ettikleri manalara göre tasnif edilmesidir. Bu tasnifte hadis-i şerifler belli bir meseleyi açıklamak ve o meseleye delil olmak üzere zikredilir. Bu gruba giren eserler câmi, sünen ve musannef olarak üç çeşide ayrılır.
Câmiler sekiz ana bölümün hepsine yer veren hadis kitaplarıdır. Bu sekiz bölüm şunlardır:
- İlm-i tevhid ve sıfat. Bu bölümde iman ve akaide ait hadisler bulunur.
- Sünen. Bu bölümde ahkâma ait hadisler bulunur.
- Rikak ve zühd. Bu bölümde ruhen ve ahlaken yücelmeyi konu edinen hadisler bulunur.
- Adaba ait hadisler. Bu bölümde yeme, içme, oturma, yatma, konuşma gibi adabı beyan eden hadisler bulunur.
- Tefsir. Bu bölümde bazı Kur’an ayetlerinin açıklanmasıyla ilgili hadisler bulunur.
- Siyer. Bu bölümde tarih ve Peygamberimiz (a.s.m.)’ın hayatıyla ilgili hadisler bulunur.
- Fiten. Bu bölümde kıyamete kadar vukua gelecek hadiselerden bahseden hadisler bulunur.
- Menakıb. Bu bölümde bazı şehirlerin, şahısların veya kabilelerin zem ve medihleriyle ilgili hadisler bulunur.
Hadis kitaplarının hepsinde bu konularla ilgili hadisler bulunmaz. Bunların hepsine yer verenlere “câmi” denilir. Kütüb-i Sitte’de sadece İmam Buhârî, İmam Müslim ve İmam Tirmizî’nin eserine câmi denilmiştir.
Ale’l-ebvâb tasnifin ikinci çeşidi sünenlerdir. Sünenler ahkâma ait hadisleri fıkıh bablarına göre cemeden kitaplardır. Bu kitaplarda ahkâma konu olmayan hadislere pek yer verilmez. Sünenler çoğunlukla taharet bahsiyle başlar; ibadet, muamelat ve cezalarla devam eder. Sünenlerde merfu hadisler esastır. Çok az mevkuf ve maktu hadis görülür.
Merfu hadis: Peygamberimiz (a.s.m.)’a ait olan hadistir.
Mevkuf hadis: Söz veya fiilin sahabeye ait olduğu hadistir.
Maktu hadis: Söz veya fiilin tâbiîne ait olduğu hadistir.
Ale’l-ebvâb tasnifin üçüncü çeşidi musanneflerdir. Musannef esas itibarıyla sünen gibidir. Ancak bunlarda sünenlerden farklı olarak mevkuf ve maktu hadisler çokça yer alır.
Tasnifin birinci çeşidini öğrendik: Ale’l-ebvâb tasnif. Bu da kendi içinde üçe ayrıldı: Câmi, sünen ve musannef.
Tasnifin ikinci çeşidi “ale’r-ricâl tasnif”tir. Ale’r-rical tasnif: Ravilerin adına göre yapılan tasniftir. Tasnifin bu çeşidinde ravi olarak sahabeyi esas alan tasnifler olduğu gibi, hadis alınan şeyhi esas alan tasnifler de olmuştur. Sahabeyi esas alan tasniflere “müsned”, şeyhleri esas alan tasniflere ise “mu’cem” denir.
Müsned tarzındaki tasniflerde, mesela Ahmed İbni Hanbel’in Müsned’inde, sahabeler fazilet sırasına göre tanzim edildikten sonra her birinden rivayet edilmiş olan hadisler isimlerinin altına kaydedilmiştir.
Mu’cem tarzındaki tasniflerde ise hadis alınan şeyhler alfabetik sıraya göre veya kabilelerine göre sıraya konduktan sonra her birinden alınmış olan hadisler ismin altına kaydedilmiştir.
Şunu da ilave edelim ki: Hadislerin konuları için aranması sebebiyle bu tarzla ortaya konan kitaplar üzerinde daha sonraları çalışmalar yapılmış ve ale’l-ebvâb tasnif denilen, konulara göre tasnife tabi tutulmuşlardır.
Tasnif safhasını kısaca bu şekilde özetlemek mümkündür. Daha fazla bilgi isteyenler usûl-i hadis kitaplarının “tasnif” bahsine bakabilirler.
